Tóm lược kỷ nguyên Viking trong 37 phút| Trần Phan | Thế Giới

Key Concepts

• Người Viking: Tên gọi chung cho các nhà thám hiểm, thương nhân, chiến binh, hải tặc từ bán đảo Scandinavia.
• Bán đảo Scandinavia: Vùng đất nguồn gốc của người Viking, chủ yếu là Đan Mạch, Na Uy và Thụy Điển.
• Thuật ngữ Viking: Từ có nguồn gốc cổ, ban đầu không chỉ toàn bộ dân tộc Bắc Âu mà chủ yếu là những người tham gia viễn chinh, cướp bóc hoặc làm lính đánh thuê trên biển.
• Chữ Run: Bảng chữ cái đặc trưng của người Viking, dùng để khắc trên đá và trong các nghi lễ ma thuật.
• Thuyền dài (Longships): Loại thuyền chiến đặc trưng của người Viking, linh hoạt, tốc độ cao, dễ dàng tác chiến trên biển và sông.
• Nô lệ (Thrall): Tầng lớp thấp nhất trong xã hội Viking, chiếm khoảng 1/4 dân số, là mục tiêu quan trọng trong các cuộc cướp bóc.
• Dân thường tự do (Karl): Tầng lớp chiếm phần lớn dân số, sở hữu đất đai, có quyền tham gia chính trị ở mức độ nhất định.
• Quý tộc (Jarl): Tầng lớp thống trị, giàu có, lãnh đạo các cuộc viễn chinh và bảo vệ dân chúng.
• Kỷ nguyên Viking: Giai đoạn lịch sử châu Âu (khoảng cuối thế kỷ 8 đến giữa thế kỷ 11) được đặt tên theo các hoạt động bành trướng của người Viking.
• Vụ cướp phá Lindisfarne (793): Sự kiện thường được coi là cột mốc khởi đầu của Kỷ nguyên Viking, gây chấn động châu Âu.
• Đại quân ngoại giáo (Great Heathen Army): Đội quân Viking quy mô lớn tấn công đảo Anh vào năm 865, thay đổi chiến lược từ cướp bóc sang xâm chiếm và thuộc địa hóa.
• Danelaw: Khu vực do người Viking kiểm soát tại đảo Anh sau các cuộc xâm lược.
• Đế chế biển Bắc (North Sea Empire): Đế chế hùng mạnh do Cnut Đại đế xây dựng, bao gồm phần lớn đảo Anh, Đan Mạch, Na Uy và một phần Thụy Điển.
• Varagian/Vayagi: Tên gọi người Viking ở Đông Âu, chủ yếu là người Thụy Điển.
• Công quốc Normandi (Duchy of Normandy): Công quốc được thành lập ở Tây Francia do thủ lĩnh Viking Rollo cai trị, đổi lại Rollo cải đạo và bảo vệ vùng đất.
• Trận chiến cầu Stamford (1066): Sự kiện đánh dấu chấm hết cho Kỷ nguyên Viking, với thất bại của Harald Hardrada.
• Harald Bluetooth: Vua Đan Mạch và Na Uy thế kỷ 10, người truyền bá Cơ Đốc giáo, biệt danh được dùng đặt tên công nghệ Bluetooth.
• Ragnar Lothbrok: Vị vua Viking huyền thoại, hình tượng tổng hợp từ nhiều nhân vật lịch sử.
• Sveyn Forkbeard: Vua Đan Mạch, người chinh phục đảo Anh và đặt nền móng cho Đế chế biển Bắc.
• Cnut Đại đế: Con trai của Sveyn Forkbeard, người xây dựng và củng cố Đế chế biển Bắc.
• Ivar Không Xương: Thủ lĩnh Viking nổi bật của Đại quân ngoại giáo, nổi tiếng với trí tuệ và chiến lược.
• Rolo Lang Thang: Thủ lĩnh Viking, công tước đầu tiên của Normandi.

Tổng quan về Kỷ nguyên Viking và Ảnh hưởng của họ

Kỷ nguyên Viking là một giai đoạn lịch sử quan trọng ở châu Âu, đặc trưng bởi sự bành trướng mạnh mẽ của người Viking từ bán đảo Scandinavia. Mặc dù hình tượng hiện đại thường khắc họa họ là những chiến binh hung bạo, thực tế xã hội Viking rất có tổ chức, với nền văn hóa phong phú, là những nông dân, thương nhân và nhà hàng hải cự phách. Sự nổi tiếng của họ bắt nguồn từ những cuộc viễn chinh kéo dài hàng thế kỷ, để lại dấu ấn sâu đậm trên khắp thế giới phương Tây.

I. Giới thiệu chung về người Viking

• Định nghĩa và Phân biệt: Người Viking là tên gọi chỉ những nhà thám hiểm, thương nhân, chiến binh, hải tặc đến từ Đan Mạch, Na Uy và Thụy Điển. Không phải tất cả người Bắc Âu đều là Viking; thuật ngữ này chủ yếu dùng để chỉ một bộ phận cụ thể tham gia các hoạt động viễn chinh.
• Nguồn gốc Thuật ngữ: Xuất hiện lần đầu trong thơ cổ Anglo-Saxon thế kỷ 9 và trên bia đá khắc chữ Run. Có thể bắt nguồn từ "Vikinger" (tiếng Bắc Âu cổ), "Ví" (người cùng thuyền/vũng biển nhỏ) hoặc "Vikion" (vùng vịnh Oslo). Ludvig Holberg cho rằng "Viking" đồng nghĩa với "kẻ cướp tiền", trong khi L. Rosen dịch là "chiến binh trên biển, cướp biển, người đi biển".
• Cách gọi khác: Các dân tộc châu Âu khác gọi họ bằng nhiều tên: người Frank gọi là "Norman" (người phương Bắc), người Slav gọi là "Rush" hoặc "Vayak" (bộ tộc Varagrian từ Phần Lan), người Ả Rập gọi là "Majus", người Iceland gọi là "những người theo tà giáo" hoặc "người ngoại quốc".
• Hình tượng và Thực tế: Văn hóa đại chúng thường miêu tả Viking là những chiến binh man rợ. Tuy nhiên, họ là một xã hội có tổ chức cao, với nền văn hóa giàu truyền thống, là những nông dân, thương nhân giỏi và đặc biệt là những nhà hàng hải cự phách.

II. Động lực thúc đẩy các cuộc bành trướng của người Viking

Có bốn giả thuyết chính giải thích cho sự bành trướng của người Viking:

1. Nhân khẩu: Sự bùng nổ dân số do nông nghiệp phát triển và công cụ mới dẫn đến thiếu hụt đất canh tác và việc làm, buộc nhiều người phải tìm kiếm cơ hội ở vùng đất khác.
2. Kinh tế: Châu Âu phục hồi sau sự sụp đổ của Đế chế Tây La Mã, tạo ra các trung tâm đô thị ven biển Bắc Âu giàu có, trở thành mục tiêu cướp bóc. Thành công ban đầu thúc đẩy các chuyến đi quy mô lớn hơn, bao gồm bắt nô lệ và chiếm đất.
3. Tôn giáo và Ý thức hệ: Sự xuất hiện của Hồi giáo và Cơ Đốc giáo ảnh hưởng đến tôn giáo đa thần của người Viking. Niềm tin mạnh mẽ vào các vị thần Bắc Âu, đặc biệt là việc chết trên chiến trường sẽ được đến Valhalla (đại sảnh của chư thần) thay vì Hel (âm phủ tối tăm) nếu chết vì tuổi già/bệnh tật, đã thúc đẩy tinh thần chiến đấu dũng cảm.
4. Chính trị nội bộ và Môi trường: Tranh chấp chính trị nội bộ ở Scandinavia khiến nhiều quý tộc thất thế phải tìm kiếm cơ hội ở nước ngoài. Đồng thời, tiến bộ vượt bậc trong công nghệ hàng hải (thuyền dài) và khí hậu thuận lợi cũng tạo điều kiện lý tưởng cho các cuộc phiêu lưu quân sự.

III. Văn hóa và Xã hội Viking

• Tổ chức Xã hội: Chia làm ba tầng lớp chính:
  • Nô lệ (Thrall): Tầng lớp thấp kém nhất, chiếm khoảng 1/4 dân số. Họ làm các công việc thường ngày, xây dựng và là mắt xích quan trọng trong giao thương. Bắt nô lệ là mục tiêu chính trong các cuộc cướp bóc.
  • Dân thường tự do (Karl): Chiếm phần lớn dân số, sở hữu đất đai, trang trại. Là nông dân, thợ thủ công hoặc thương nhân. Có quyền tham gia và phát biểu ý kiến trong các cuộc họp chính trị ở mức độ nhất định.
  • Quý tộc (Jarl): Tầng lớp thống trị, giàu có nhất, sở hữu điền trang lớn, gia súc và nô lệ. Lãnh đạo, bảo vệ vùng đất và dân chúng, tổ chức các cuộc cướp bóc, thám hiểm và chiến tranh.
• Phụ nữ Viking: Xã hội phụ quyền, nhưng phụ nữ Viking có nhiều tự do và độc lập hơn so với các nước châu Âu khác. Họ có quyền thừa kế một phần tài sản và thậm chí lãnh đạo nếu chồng qua đời không có con trai hay anh em. Hình tượng nữ chiến binh rất hiếm trong thực tế.
• Bảng chữ cái Run: Hệ thống chữ viết đặc trưng với 24 ký tự, chỉ sử dụng nét thẳng và chéo, dùng để khắc trên đá, trong nghi lễ ma thuật và bói toán. Các tảng đá khắc chữ Run là nguồn tư liệu quý giá về văn hóa Viking trước khi bị ảnh hưởng bởi Cơ Đốc giáo.

IV. Vũ khí, Trang bị và Cách chiến đấu

• Vũ khí và Trang bị: Người Viking say mê chiến trận, sử dụng đa dạng vũ khí như rìu, kiếm, giáo, cung tên và áo giáp. Trang bị thông thường gồm rìu sắt/giáo, khiên tròn, áo giáp xích, mũ sắt có tấm che mũi. Chỉ huy và quý tộc có kiếm dài và áo giáp chất lượng hơn.
• Chiến thuật: Hiệu quả nhất khi tác chiến trên thuyền dài hoặc bộ binh. Hầu như không có kỵ binh (chỉ dùng ngựa trinh sát).
• Thuyền dài (Longships): Đặc trưng với thân dài, hẹp, linh hoạt, tốc độ cao (gần 300 km/ngày nếu thuận gió). Thuyền cỡ trung bình chở 25-30 người cho đột kích nhanh, thuyền lớn chở 50-60 người cho xâm lược quy mô lớn. Thiết kế giúp dễ dàng đổ bộ mà không cần cảng, cho phép tấn công và rút lui nhanh chóng, gây bất ngờ cho đối phương.

V. Các Cuộc Bành trướng và Khu vực Ảnh hưởng

A. Cột mốc khởi đầu: Vụ cướp phá Lindisfarne năm 793

• Sự kiện: Ngày 8 tháng 6 năm 793, người Viking bất ngờ đổ bộ và cướp phá tu viện trên đảo Lindisfarne (Anh). Khoảng 50 tu sĩ bị giết hoặc chết đuối, nhiều người bị bắt làm nô lệ, của cải bị cướp.
• Tác động: Gây chấn động mạnh mẽ. Học giả Alcuin ở Northumbria viết: "Chưa từng có một nỗi kinh hoàng nào như thế xuất hiện ở Anh như là chúng ta vừa phải chịu đựng từ một giống dân ngoại giáo."
• Ý nghĩa: Mặc dù không phải vụ cướp phá đầu tiên, nhưng việc tấn công một tu viện Cơ Đốc giáo đã khiến châu Âu nhìn nhận nghiêm túc mối đe dọa từ người Viking, và các tu sĩ (người ghi chép lịch sử) đã nâng tầm mức độ nghiêm trọng của sự kiện này.

B. Đảo Anh

• Thế kỷ 9: Người Viking bắt đầu cướp bóc và xâm lược các vương quốc Anglo-Saxon, tổ chức các cuộc tấn công lớn hơn và ở lại qua mùa đông.
• Scotland và Ireland: Các vùng đất này cũng chịu tổn thất. Người Viking lật đổ người cai trị Pict và Dál Riata, hình thành các bá tước gốc Viking (Orkney, Shetland, Hebrides).
• Dublin (853): Thủ lĩnh Viking Amlaíb trở thành vua đầu tiên của Dublin, một thành phố được xây dựng từ các cảng Viking. Xung đột liên tục với cư dân bản địa.
• Đại quân ngoại giáo (865): Dưới sự lãnh đạo của Ivar Không Xương và Halfdan Ragnarsson, đội quân này thay đổi chiến lược từ cướp bóc sang chiếm đất và thuộc địa hóa, hình thành khu vực Danelaw.
• Vương quốc Wessex: Dưới sự chỉ huy của vua Alfred Đại đế, Wessex đã đẩy lui quân Viking trong trận Ashdown (871).
• Thế kỷ 10: Chiến sự ác liệt, liên minh xứ Wales và Mercia đẩy lùi Viking. Dù York bị chiếm lại năm 947, lực lượng Viking ở Anh đã suy yếu.
• Sveyn Forkbeard (1013): Vua Đan Mạch xâm lược và tự xưng là vua Anh, đặt nền móng cho Đế chế biển Bắc.
• Cnut Đại đế (1016-1035): Con trai của Sveyn, xây dựng Đế chế biển Bắc hùng mạnh (Anh, Đan Mạch, Na Uy, một phần Thụy Điển). Ông cố gắng hòa hợp các sắc dân, chia Anh thành bốn đơn vị hành chính, tuyển dụng cả người Scandinavia và Anh. Cnut cũng bảo vệ bờ biển Anh khỏi các cuộc xâm lược khác và mở rộng quyền cai trị sang Đan Mạch, Na Uy. Ông duy trì quan hệ tốt với Giáo hội và các thế lực châu Âu khác. Đế chế biển Bắc tan rã sau khi Cnut qua đời năm 1035.

C. Đông Âu và Trung Âu

• Đông Âu: Người Viking (chủ yếu từ Thụy Điển), được gọi là Varagian hoặc Varyagi, hoạt động giao thương và cướp bóc dọc các con sông và biển Caspian. Một số chiến binh tinh nhuệ được Đế chế Đông La Mã thuê làm cận vệ.
• Nga: Theo biên niên sử Nga, người Varagian thiết lập hệ thống cống nạp với các bộ lạc Slav và Phần Lan. Thủ lĩnh Rurik đã xây dựng Novgorod, thiết lập nền cai trị chính thức. Họ phát triển các tuyến thương mại từ sông Volga đến Hy Lạp và Trung Đông, xây dựng các trung tâm thương mại lớn như Ladoga, Gnezdovo, Gotland. Người Viking ở đây dần bị đồng hóa và trở thành dân bản địa vào thế kỷ 11.
• Trung Âu: Các khu định cư chính dọc bờ nam biển Baltic, mục tiêu giao thương, hình thành cùng lúc với dân Slav ven biển. Có sự giao lưu văn hóa và kỹ thuật đáng kể (kỹ thuật đóng tàu, trung tâm thương mại như Reric, Hedeby, Wolin). Nhiều nơi bị bỏ hoang do cạnh tranh kinh tế hoặc chiến tranh.

D. Tây Âu: Cuộc vây hãm Paris và sự sụp đổ của triều đại Carolinger

• Thế kỷ 9: Người Viking thường xuyên xâm chiếm và cướp phá vùng quanh sông Rhine và các vùng đất thấp.
• Triều đại Carolinger: Hậu duệ của Charlemagne, là thế lực chính ngăn chặn Viking. Sau khi Charlemagne và Louis Ngoan đạo qua đời, đế quốc Carolingian suy yếu do nội chiến.
• 841: Người Viking lợi dụng hỗn loạn, thiết lập thuộc địa đầu tiên ở Gascogne (tây nam Pháp).
• 845: Tấn công Paris dọc sông Seine, cướp phá trong nhiều năm.
• Phân liệt Đế quốc: Đế quốc Carolingian chia thành Tây Francia, Trung Francia và Đông Francia.
• Vây hãm Paris (885-886): Vua Odo của Tây Francia đã bảo vệ thành công Paris.
• Rollo (911): Thủ lĩnh Viking Rollo bị đánh bại tại Chartres nhưng sau đó thỏa thuận với Tây Francia. Công quốc Normandi được thành lập, Rollo trở thành công tước đầu tiên, cải đạo sang Cơ Đốc giáo và cam kết bảo vệ Tây Francia khỏi các cuộc tấn công Viking khác. Quá trình đồng hóa diễn ra thuận lợi, người Norman (hậu duệ Viking) sau này đóng vai trò lớn trong lịch sử châu Âu.

E. Nam Âu và Bắc Mỹ

• Nam Âu: Dấu chân Viking đến tận bán đảo Iberia.
  • 842: Thành lập căn cứ ở cửa sông Loire, tấn công Iberia và tiến vào Địa Trung Hải.
  • Al-Andalus (Hồi giáo): Hạm đội Viking (60-80 thuyền) tấn công Galicia, sau đó chiếm Seville trong nhiều tuần. Lực lượng Hồi giáo phản công, buộc Viking thỏa hiệp.
  • Lisbon: Cuộc tấn công thất bại. Người Hồi giáo tăng cường hải quân và phòng thủ địa phương.
  • 859: Một đội quân lớn Viking tấn công Al-Andalus lần nữa, gây thiệt hại nặng nề cho giao thương và nông thôn. Các cuộc cướp phá tiếp tục đến đầu thế kỷ 11.
  • Ý: Ít chịu tác động hơn do rào cản tự nhiên. Giữa thế kỷ 10, các vua Viking Håkon và Hastein thám hiểm Địa Trung Hải, tấn công Rome (Luni), cướp phá Pisa và Florence.
• Bắc Mỹ:
  • Greenland: Xây dựng khu định cư dọc bờ biển tây nam, sinh sống bằng chăn nuôi nhờ khí hậu thuận lợi.
  • Newfoundland (Bắc Mỹ): Phát kiến thú vị nhất là vượt Đại Tây Dương, xây dựng các khu định cư ở vùng ngày nay là Newfoundland (L'Anse aux Meadows). Tuy nhiên, do điểm yếu về hậu cần, các thuộc địa này nhanh chóng suy tàn và biến mất sau vài chục năm.

VI. Những người Viking nổi danh

• Harald Bluetooth (Harald Gormsson): Vua Đan Mạch và Na Uy thế kỷ 10, truyền bá Cơ Đốc giáo, tìm kiếm hòa bình. Biệt danh "răng xanh" có thể do răng sâu màu xanh/đen. Công nghệ Bluetooth được đặt tên theo ông.
• Ragnar Lothbrok: Vị vua Viking huyền thoại, nổi tiếng qua phim ảnh. Hình tượng tổng hợp từ nhiều nhân vật lịch sử. Là một trong những thủ lĩnh Viking đầu tiên nghĩ đến việc xâm lược Anh thay vì chỉ cướp phá. Cái chết của ông được cho là nguyên nhân chính thúc đẩy Đại quân ngoại giáo tấn công Anh.
• Eric Chiến Thắng: Vua Thụy Điển (970-995), đánh bại cháu trai Styrbjörn Mạnh Mẽ, được đồn là nhận ân điển từ Odin.
• Björn Sườn Sắt: Con trai huyền thoại của Ragnar Lothbrok, vua đầu tiên của dòng họ Munsö (Thụy Điển). Là một chỉ huy của Đại quân ngoại giáo, tham gia nhiều chiến dịch quân sự chống Anglo-Saxon.
• Sveyn Forkbeard: Vua Đan Mạch (986), lật đổ cha Harald Bluetooth. Liên minh với Eric Chiến Thắng và Olaf người Thụy Điển, đánh bại Olaf Tryggvason của Na Uy. Dẫn quân cướp phá và chinh phục Anh (1013) sau vụ thảm sát người Đan Mạch.
• Cnut Đại đế: Con trai của Sveyn Forkbeard, một trong những vua Viking quyền lực nhất. Xây dựng Đế chế biển Bắc. Sau khi cha mất, ông trở thành vua Anh (1016), sau đó là vua Đan Mạch (1018) và Na Uy (1028). Ông củng cố quyền lực, chia Anh thành các đơn vị hành chính, bảo vệ bờ biển, và duy trì quan hệ tốt với Giáo hội và các thế lực châu Âu.
• Ivar Không Xương: Thủ lĩnh Viking nổi bật và bí ẩn thế kỷ 9, con trai của Ragnar Lothbrok. Là một chỉ huy của Đại quân ngoại giáo, nổi tiếng với trí tuệ, chiến lược sắc bén và sự tàn bạo. Mở rộng vùng kiểm soát của Viking, đặt nền móng cho Danelaw. Biệt danh có nhiều cách lý giải (bệnh xương giòn, linh hoạt dị thường, sai lệch dịch thuật).
• Rollo Lang Thang: Công tước đầu tiên của Normandi (911). Từng tấn công Paris (885). Sau khi thỏa thuận với Tây Francia, ông cải đạo và cai trị Normandi, để lại di sản quan trọng cho lịch sử châu Âu.

VII. Trận chiến cầu Stamford: Dấu chấm hết của Kỷ nguyên Viking

• Bối cảnh: Các vương quốc Anglo-Saxon ở Anh đã được thống nhất. Sau cái chết của vua Edward Người Thú Tội (1066) mà không có con, xảy ra khủng hoảng kế vị. Các đối thủ tranh giành ngai vàng là Harold Godwinson (em rể của Edward), Harald Hardrada (vua Na Uy) và William xứ Normandy.
• Cuộc xâm lược của Harald Hardrada (1066): Harald Hardrada tập hợp hạm đội lớn (200-300 thuyền, 7.000-9.000 quân) đổ bộ lên Anh, chiếm York.
• Trận chiến cầu Stamford (25 tháng 9 năm 1066): Harold Godwinson dẫn quân từ phía Nam lên Bắc, bất ngờ tấn công quân Viking của Hardrada. Quân Viking không kịp trang bị giáp trụ do thời tiết nóng và bị chia cắt. Sau nhiều giờ giao tranh ác liệt, quân Na Uy thiếu giáp trụ dần thất thế. Harald Hardrada bỏ mạng, quân Na Uy rút lui hoàn toàn.
• Kết cục: Cái chết của Harald Hardrada không chỉ là cái chết của một vị vua Viking mà còn đánh dấu việc người Viking không còn cơ hội tái hiện giai đoạn hoàng kim. Mặc dù vẫn có những cuộc cướp phá nhỏ sau đó, nhưng họ không còn gây ra mối đe dọa lớn. Kỷ nguyên Viking chính thức khép lại sau trận chiến cầu Stamford vào năm 1066.