Làm thế nào để Hà Nội không tái diễn kịch bản ngập úng mùa mưa bão? | VTV24

Key Concepts

• Mưa cực đoan (Extreme rainfall): Lượng mưa vượt quá khả năng thiết kế của hệ thống thoát nước.
• Diện tích bán ngập (Semi-submerged areas/Floodplains): Các khu vực trũng thấp có khả năng chứa và thấm nước tự nhiên, thường bị san lấp trong quá trình đô thị hóa.
• Bê tông hóa (Concreting/Urbanization): Quá trình phủ kín bề mặt đất bằng vật liệu không thấm nước như bê tông, nhựa đường, làm giảm khả năng thấm nước tự nhiên.
• Hồ điều hòa (Regulating lake/Retention pond): Hồ nhân tạo hoặc tự nhiên được sử dụng để chứa và điều tiết lượng nước mưa, làm chậm dòng chảy và giảm tải cho hệ thống thoát nước.
• Đánh giá tác động môi trường (Environmental Impact Assessment - EIA): Quy trình đánh giá các tác động tiềm tàng của một dự án đến môi trường trước khi triển khai.
• Mô hình thủy lực (Hydraulic model): Công cụ mô phỏng dòng chảy của nước để dự đoán và phân tích các kịch bản ngập lụt.
• Công trình đầu mối (Headworks/Key infrastructure): Các công trình quan trọng như trạm bơm, kênh dẫn chính, hồ điều hòa lớn.
• Bơm cưỡng bức (Forced pumping): Sử dụng máy bơm để di chuyển nước khi không thể thoát tự chảy do địa hình hoặc lượng nước quá lớn.
• Giải pháp cứng, mềm, thông minh (Hard, soft, smart solutions):
  • Cứng: Các công trình hạ tầng vật lý (cống, kênh, trạm bơm).
  • Mềm: Chính sách, quy định, sự tham gia của cộng đồng.
  • Thông minh: Ứng dụng công nghệ số, AI, IoT để quản lý và dự báo.
• Biến đổi khí hậu (Climate change): Thay đổi dài hạn trong các kiểu thời tiết, dẫn đến các hiện tượng thời tiết cực đoan như mưa lớn.
• Hợp tác công tư (Public-Private Partnership - PPP): Mô hình hợp tác giữa nhà nước và khu vực tư nhân trong việc đầu tư và vận hành các dự án hạ tầng.
• Đô thị hút thấm (Permeable city/Sponge city): Mô hình đô thị được thiết kế để hấp thụ, lưu trữ và làm sạch nước mưa một cách tự nhiên.
• WOD (Water-Oriented Development): Phát triển đô thị dựa trên yếu tố nước, tích hợp các công trình liên quan đến nước vào quy hoạch đô thị để tạo giá trị và bền vững.
• Chuyển đổi số (Digital transformation): Ứng dụng công nghệ số vào mọi khía cạnh của quản lý và vận hành.
• Cân bằng nước trong quy hoạch đô thị (Water balance in urban planning): Đảm bảo sự cân bằng giữa lượng nước đến và đi trong một khu vực đô thị, bao gồm cả việc trữ và thoát nước.
• Công thức 10T (10T Formula): Một gói giải pháp toàn diện gồm 10 yếu tố (Tách, Thấm, Chứa, Thoát, Thông, Trung chuyển, Thông minh, Thích ứng, Tiền, Trách nhiệm) để chống ngập và tiêu thoát nước mưa bền vững.

Tóm tắt chi tiết về tình trạng ngập lụt và giải pháp thoát nước tại Hà Nội

Chương trình "Sự kiện và Bình luận" đã thảo luận về tình trạng ngập lụt nghiêm trọng tại Hà Nội sau cơn bão số 10, với sự tham gia của Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Việt Anh (Trường Đại học Xây dựng Hà Nội) và Kiến trúc sư Trần Huy Ánh. Cuộc thảo luận tập trung vào nguyên nhân, hậu quả và các giải pháp cấp bách cho vấn đề thoát nước của thủ đô.

1. Tình trạng ngập lụt và so sánh với quá khứ

• Mức độ ngập lụt: Dù Hà Nội không phải là nơi chịu hậu quả nặng nề nhất từ bão số 10, tình trạng ngập lụt toàn thành phố đã gây bất ngờ cho người dân.
• So sánh lịch sử: Năm 2008, Hà Nội có 83 điểm ngập. Sau 17 năm, trận mưa lớn hiện tại vẫn ghi nhận 82 điểm ngập, cho thấy tình hình không cải thiện đáng kể.
• Đánh giá hiệu quả đầu tư: GS.TS Nguyễn Việt Anh nhận định: "tốn rất nhiều tiền nhưng không hiệu quả" cho công tác thoát nước từ năm 2008 đến nay.
• Mưa cực đoan: KTS Trần Huy Ánh cho rằng cả hai trận mưa năm 2008 và hiện tại đều là "mưa cực đoan vượt quá thiết kế của hệ thống thoát nước". Ông cũng nhấn mạnh diện tích Hà Nội đã tăng gấp 10 lần (300 km²) so với trước đây, và thành phố chưa sẵn sàng thích ứng với những trận mưa như vậy.

2. Nguyên nhân sâu xa của tình trạng ngập lụt

• Đô thị hóa và bê tông hóa:
  • KTS Trần Huy Ánh nhắc lại rằng cách đây 17 năm, đã có cảnh báo về "80% diện tích bán ngập đã bị san lấp". Quá trình đô thị hóa nhanh chóng đã làm giảm đáng kể khả năng hút thấm nước tự nhiên của đất.
  • Khi các khu đô thị mới mọc lên, việc bê tông hóa khiến nước mưa tập trung rất nhanh vào cống, trong khi cống không đủ tiết diện. Các khu dân cư trước đây là ruộng nay trở thành "rốn lũ" (ví dụ: Phú Đô, Nam Từ Liêm).
• Thiếu không gian chứa và điều hòa nước:
  • GS.TS Nguyễn Việt Anh giải thích nguyên tắc thoát nước mưa là "hãy làm chậm dòng chảy trước khi nó chảy vào cống" bằng cách chứa nước ở các bể hoặc hồ. Nếu không làm được điều này, dù tốn nhiều tiền vẫn bị ngập.
  • KTS Trần Huy Ánh chỉ ra rằng các khu đô thị mới hiện nay thường bỏ qua việc xây dựng hồ điều hòa, vốn là một phần quan trọng của quy hoạch cân bằng nước (như các khu Giảng Võ, Thành Công trước đây). Ông tiếc rằng trong gần 20 năm qua, chúng ta "rất mải mê cái việc mà tăng diện tích bất động sản... chứ còn cái để mà giữ trữ cho những cái lúc mà mưa ngập... thì gần như là chúng ta bỏ qua."
• Suy giảm mặt nước: Thống kê của Viện Quy hoạch xây dựng Hà Nội cho thấy trong 50 năm qua, diện tích mặt nước đô thị đã giảm hơn một nửa.
• Thiếu đồng bộ và kết nối hạ tầng:
  • GS.TS Nguyễn Việt Anh nhấn mạnh sự thiếu kết nối giữa hệ thống thoát nước trong các khu đô thị mới và hệ thống bên ngoài. Các kênh mương thủy lợi cũ được chuyển đổi chức năng thành thoát nước đô thị nhưng không kèm theo sự kết nối đồng bộ và các trạm bơm tiêu cần thiết.
• Hành lang pháp lý và thực thi yếu kém:
  • GS.TS Nguyễn Việt Anh chỉ ra rằng quy định về đánh giá tác động môi trường (ĐTM) trong luật bảo vệ môi trường còn chung chung và việc thực thi ở địa phương còn xem nhẹ nguy cơ gia tăng ngập lụt.
  • Ông dẫn chứng kinh nghiệm của Đức, nơi quy định nếu lưu lượng riêng vượt quá 3 lít/giây/hecta, bắt buộc phải có hồ chứa hoặc bể ngầm. Ở Việt Nam, các dự án chỉ tập trung đấu nối vào cống, đẩy gánh nặng cho hạ tầng đô thị mà không rõ ràng trách nhiệm của chủ đầu tư. Ông đề xuất phải chạy mô hình thủy lực và nếu gia tăng ngập, dự án phải có biện pháp khắc phục hoặc không được phê duyệt.

3. Hiện trạng và thách thức của hệ thống thoát nước hiện tại

• Công suất hạn chế: Tổng công suất các công trình đầu mối thoát nước của Hà Nội chỉ đạt khoảng 164.5 m³/giây (tương đương 20% nhu cầu). Riêng khu vực nội đô đạt gần 25%. Điều này có nghĩa là khoảng 75-80% lượng nước mưa không thoát được.
• Dự án chậm tiến độ:
  • Dự án cải thiện hệ thống tiêu nước khu vực phía tây (Đại lộ Thăng Long), triển khai từ năm 2015 với tổng mức đầu tư hơn 4.700 tỷ đồng, vẫn chậm tiến độ. Sau 10 năm, chỉ trạm bơm Yên Nghĩa (công suất 120 m³/giây) đi vào hoạt động, nhưng kênh dẫn La Khê vẫn chưa hoàn thành do vướng mắc giải phóng mặt bằng (liên quan đến luật đất đai và giá đất).
  • Dự án tiếp nước, cải tạo, khôi phục sông Tích cũng chậm tiến độ hàng chục năm.
• Thách thức phi truyền thống: KTS Trần Huy Ánh cảnh báo rằng lượng mưa hiện tại đã vượt quá khả năng thiết kế. Chúng ta không chỉ đối mặt với thách thức hiện tại mà còn phải chuẩn bị cho những "thảm họa còn lớn hơn rất nhiều" do biến đổi khí hậu (ví dụ: bão Yagi năm ngoái và hai trận mưa lớn liên tiếp năm nay). Chiến lược thoát nước hiện tại đang theo kịch bản cũ và cần có "đột phá, một tiếp cận hoàn toàn mới".

4. Giải pháp và định hướng tương lai

• Giải pháp tổng thể "10T" của GS.TS Nguyễn Việt Anh:
  1. Tách: Chia tách các lưu vực nhỏ để dễ quản lý và giảm tải.
  2. Thấm: Tăng cường khả năng thấm nước xuống đất, bổ cập nước ngầm.
  3. Chứa (Chữ): Xây dựng hồ điều hòa hoặc bể chứa ngầm.
  4. Thoát: Đảm bảo cống đủ tiết diện và kết nối hợp lý.
  5. Thông: Kết nối liên thông giữa các hệ thống thoát nước đô thị và thủy lợi.
  6. Trung chuyển (Bơm): Sử dụng trạm bơm khi cần thiết.
  7. Thông minh: Áp dụng công nghệ số, AI, bản đồ ngập lụt, cảnh báo sớm.
  8. Thích ứng: Người dân và cộng đồng chủ động các biện pháp phòng chống ngập.
  9. Tiền: Đa dạng hóa nguồn vốn đầu tư.
  10. Trách nhiệm: Phân định rõ trách nhiệm của tất cả các bên liên quan.
• Huy động nguồn lực tài chính:
  • KTS Trần Huy Ánh cho rằng các dự án thoát nước lớn cần hàng tỷ USD (ví dụ: Nhật Bản, Malaysia). Hà Nội cũng cần con số tương đương.
  • Ông đề xuất giải pháp "tích hợp": không chỉ đơn thuần là thoát nước mà phải kết hợp với các chức năng sinh lợi khác như bất động sản mặt nước (đô thị hút thấm), giao thông ngầm, dịch vụ, bãi đỗ xe ngầm. Điều này sẽ thu hút nguồn lực xã hội thay vì chỉ trông chờ vào ngân sách nhà nước.
  • GS.TS Nguyễn Việt Anh đưa ra các ví dụ quốc tế về huy động vốn:
    • Đức: Phí thoát nước mưa tính theo diện tích mái nhà (giảm nếu có mặt cỏ).
    • Hàn Quốc: Xây bể chứa nước mưa ngầm được phép xây cao thêm 5 tầng.
    • Đài Loan: Bắt buộc công trình mới phải có bể nước ngầm.
    • Đức: Nhà nước tài trợ 1000 Euro cho bể nước mưa 3000 Euro.
    • Áp dụng mô hình WOD (Water-Oriented Development): Phần chênh lệch giá bất động sản tăng nhờ cây xanh, mặt nước phải quay trở lại đầu tư hạ tầng thoát nước.
    • Tính chi phí đầu tư công trình lưu chứa vào giá thành bất động sản.
  • Ông Nguyễn Văn Thiền (Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần nước môi trường Bình Dương Base) chia sẻ rằng cơ chế tài chính và hình thức thực hiện cho lĩnh vực nước còn chưa cụ thể, nguồn thu chưa rõ ràng, khiến việc thu hút tư nhân gặp khó khăn.
• Hành lang pháp lý và quy hoạch:
  • Cần xây dựng Luật Cấp thoát nước cụ thể, tạo hành lang pháp lý rõ ràng để huy động nguồn lực và giải quyết vướng mắc.
  • Áp dụng các chính sách "win-win" (các bên cùng có lợi).
  • Hà Nội có lợi thế địa hình cao, có hướng thoát nước về phía Nam. Cần bảo vệ chặt chẽ hệ thống sông Hồng và thủy hệ, tránh san lấp thêm.
  • Lồng ghép việc thoát nước vào các dự án ngầm đô thị (Metro, công trình ngầm quảng trường) để tận dụng cơ sở hạ tầng và tạo nguồn lợi.
  • KTS Trần Huy Ánh nhấn mạnh: "Nước ta cũng là một đất nước thiếu nước đấy. Cho nên là mưa to thì đấy chúng ta cũng phải coi đó là của cải." Cần chiến lược trữ nước và thoát nước song hành, hướng tới mô hình thành phố hút thấm.
• Quan điểm quy hoạch và tiêu thoát nước:
  • Cần thống nhất chiến lược quy hoạch, kết hợp giải pháp cứng, mềm và thông minh.
  • Áp dụng chuyển đổi số mạnh mẽ (ví dụ: lắp đặt cảm biến trong hố ga, kết nối dự báo thời tiết, dùng AI để dự báo nguy cơ ngập và hiển thị trên bản đồ cho người dân tránh).
  • Phải có kịch bản ứng phó sự cố và ưu tiên phòng ngừa, tránh tâm lý chủ quan. Vấn đề thoát nước phải được ưu tiên trong hệ thống chính trị.

5. Tổng kết và kết luận

Dù đã đầu tư khoảng 3 tỷ USD cho công tác thoát nước, Hà Nội vẫn chưa thoát khỏi tình trạng úng ngập. Điều này đòi hỏi một "cách nghĩ mới, cách làm mới". Lời xin lỗi của Sở Xây dựng Hà Nội chỉ thực sự có ý nghĩa khi người dân nhìn thấy những chuyển động thực sự trong cách thủ đô ứng phó với mưa lũ, thiên tai. Trận mưa vừa qua là lời cảnh báo về sức chịu đựng của hệ thống hiện tại, nhưng cũng là cơ hội để Hà Nội tái cấu trúc chiến lược phát triển đô thị theo hướng bền vững, linh hoạt và thân thiện hơn với tự nhiên.